Sowiar Maria
Pseudonim: "Olga”, „Janina”
Wydział II wywiad Komendy Okręgu Kielce
Młodość
-Urodziła się 8 sierpnia 1918 r. w Kielcach. Była córką Władysława Sowiara i Katarzyny z domu Skrzypek.
-Uczęszczała do Szkoły Powszechnej im. Marii Konopnickiej, a następnie do Gimnazjum im. Błogosławionej Kingi w Kielcach.
-W 1937 r. zdała maturę.
-W latach 1937-1939 była słuchaczką Państwowego Pedagogium w Kielcach na kierunku język polski - historia.
-W czerwcu 1939 r. otrzymała dyplom nauczycielski, a w lipcu tego roku została zaangażowana na stanowisko kierowniczki powstającego internatu dla uczennic Gimnazjum Bł. Kingi.
-Do ZHP wstąpiła w 1938 r. jako słuchaczka Pedagogium. Uczennice utworzyły zastęp „Jodły", którym opiekowała się Zofia Kawecka. Na jej ręce w 1938 r. złożyła przyrzeczenie harcerskie. Była zastępową tego zastępu. Brała udział w obozie wędrownym na Wołyniu, Mareniu nad Słuczą, którego komendantką była Z. Kawecka oraz na tzw. obozie służby w lipcu 1939 r. na trasie: Wejherowo - Gdynia - Gdańsk prowadzonym przez druhnę Jadwigę Siczek. W obozie na Wołyniu szczególną uwagę zwracano na orientację w terenie, zaradność w warunkach naturalnych, z dala od ludzkich osiedli. W czasie „obozu służby" poza ćwiczeniem takich cech jak zaradność i spostrzegawczość doskonalono umiejętności z zakresu łączności oraz zapoznawano harcerki z problemami narodowościowymi.
Okupacja niemiecka
-We wrześniu 1939 r. została skierowana wraz z druhną Zofią Dziewięcką do pracy w Komendzie Obrony Przeciwlotniczej Miasta Kielce gdzie pełniły rolę telefonistek i pomocy kancelaryjnej.
-Po wkroczeniu Niemców do miasta, z grupą harcerek odwiedzała szpital dla jeńców polskich mieszczący się w gmachu seminarium duchownego i dostarczała żołnierzom żywność, środki opatrunkowe, odzież cywilną, co ułatwiało wyprowadzenie jeńców na wolność. Pracowała również w szpitalu dziecięcym w Kielcach, gdzie brakowało pielęgniarek.
-Po rozpoczęciu działalności konspiracyjnej przez organizację Służba Zwycięstwu Polski, Komendantka Chorągwi Harcerek harcmistrzyni Antonina Gębicowa, skierowała ją do pracy w tej organizacji, a wraz z nią harcerki Janinę Siudę (Gruszecką) i Czesławę Janus. Przysięgę organizacyjną przyjął od nich płk F. Faix-Limanowski w obecności A. Gębicowej.
-W 1940 r. Komenda Okręgu SZP przekazała ją do wywiadu Okręgu ZWZ. Wraz z nią pracowały na terenie Kielc harcerki Maria Sabat i Zofia Garmulewicz, pod komendą płk Zygmunta Szewczyka ps. „Bartek”. Pełniły służbę jako łączniczki. Do ich zadań należało przenoszenie meldunków i korespondencji na tzw. „skrzynki kontaktowe”, przeprowadzanie „ludzi spalonych”, wyszukiwanie „skrzynek”, załatwianie tzw. „lewych” dowodów osobistych, kartek żywnościowych, dostarczanie pieniędzy pochodzących z darowizn dla organizacji, a także pisanie na maszynie i przenoszenie broni. Działając w konspiracji na terenie Kielc nosiła pseudonim „Olga”.
-Od 1940 r. była zatrudniona jako laborantka w Państwowym Zakładzie Higieny w Kielcach. Tu zdała egzamin państwowy na laborantkę bakteriologii. Uczestniczyła w organizowaniu tajnego nauczania, którym kierowała przedwojenna dyrektorka liceum Maria Opielińska. Uczyła języka francuskiego. Oficjalnie była uczennicą kursu kroju i szycia zorganizowanego przez Marie Krzymuską.
-W 1942 r. została przeniesiona przez ZWZ do Radomia. Pracowała w Izbie Rolniczej jako instruktorka hodowli drobiu na rejon powiatu radomskiego i kozienickiego. Ułatwiało to utrzymywanie kontaktów organizacyjnych w ramach ZWZ.
-W 1942 r. w wyniku ataku gestapowców na grupę ludzi z ZWZ w Rożkach koło Radomia nastąpiły liczne aresztowania. 50 osób straciło życie przez powieszenie. W czasie pobytu w Radomiu jako łączniczka utrzymywała kontakty z punktami obserwacyjnymi wzdłuż linii kolejowej Radom - Dęblin - Puławy.
-18 listopada 1942 r. została aresztowana przed dworcem kolejowym w Radomiu i osadzona na trzy miesiące w więzieniu. Miało to związek z próbą likwidacji niemieckiego agenta Maksymiliana Szymańskiego „Relampago” i aresztowaniami jakie potem nastąpiły. W swych wspomnieniach określiła pobyt w więzieniu jako „straszne śledztwo”.
-W lutym 1943 r. wraz z innymi więźniarkami została zawieziona do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Otrzymała numer obozowy 35146. Początkowo pracowała w polu, następnie przy rozbiórce domów, a w końcu trafiła do kuchni. Zachorowała na tyfus.
-W obozowym szpitalu spotkała 16 letnią Helenę Gęgę. Obie obiecały sobie wzajemnie, że jeśli któraś przeżyje pobyt w oświęcimskim obozie, to skontaktuje się z rodziną drugiej. Po ucieczce z obozu wywiązała się z przyrzeczenia. Opiekowała się żydowską więźniarką Haną Hampel zarejestrowaną w obozie jako Janisława Zahorajko. W obozie zetknęła się także z harcerkami Urszulą Głowacką, Barbarą Zybert, Wandą Kasperek, Ireną Wójcik, Haliną Cetnarowicz.
-17 stycznia 1945 r. nastąpiła ewakuacja obozu. Pracowała w grupie porządkującej magazyn odzieży. Znalazła się w pierwszym transporcie liczącym 20 tysięcy więźniów ewakuowanych do Rzeszy. Więźniarki otrzymały po bochenku chleba i koc. Kolumna ruszyła do Pszczyny. Ewakuację obozu koncentracyjnego z Auschwitz nazwano „marszem śmierci". Aby ugasić pragnienie więźniarki jadły śnieg, ponieważ zamarzła woda w wiadrach stojących przy drodze. W drugim dniu marszu, jeszcze na ziemiach polskich, uciekła z transportu. Po nalocie samolotów rozbiegli się pilnujący kolumny esesmani. Ukryła się w rowie, okryła białym kocem i przeczekała do nocy. Wraz z nią uciekła harcerka Wanda Kasperek-Zgutko i pisarka Seweryna Szmaglewska, która opisała tę ucieczkę w książce „Zapowiada się piękny dzień".
Za Sowieta
-Był to dzień 19 stycznia 1945 r. Po trudach ucieczki w lutym powróciła do Kielc. Jej rodzice zginęli 17 stycznia w czasie walk o Kielce a siostra została ranna. Po powrocie musiała stworzyć dom młodszemu rodzeństwu - bratu i siostrze. Na propozycję objęcia funkcji kierowniczki Szkoły Ćwiczeń nie wyraziła zgody, gdyż psychicznie nie czuła się na siłach, by podołać odpowiedzialnej pracy pedagogicznej. Podjęła pracę w magistracie miasta, a następnie w Urzędzie Wojewódzkim w Kielcach jako sekretarz administracyjny.
-Po powrocie z obozu wspólnie z grupą byłych więźniów była założycielką Związku Byłych Więźniów Politycznych Obozów Koncentracyjnych. Pełniła funkcję wiceprzewodniczącej Zarządu Wojewódzkiego tego Związku. Była radną pierwszej Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach. Była członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej, a po połączeniu PPS i PPR - Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.
-Rozpoczęła pracę w organizującej się Komendzie Chorągwi Harcerek, początkowo jako członkini referatu drużyn, a następnie referatu kształcenia starszyzny.
-W 1947 r. wyszła za mąż. Urodziła trzy córki.
-7 września 1948 r. została mianowana komendantką Chorągwi Harcerek.
W 1949 r. przyznano jej stopień harcmistrzyni.
-W lipcu 1949 r. objęła funkcję komendantki połączonych chorągwi harcerek i harcerzy. Jej zastępcami zostali dotychczasowi komendanci - harcmistrzyni Maria Jezierska i harcmistrz Edward Wołoszyn.
-15 stycznia 1950 r. przekazała funkcję komendantki Chorągwi Ryszardowi Werensowi. Oficjalnie powodem zwolnienia była choroba dziecka.
-W 1961 r. podjęła pracę w Państwowym Domu Dziecka jako wychowawczyni, a następnie zastępczyni dyrektora.
-W styczniu 1980 r. włączyła się do pracy Kręgu Instruktorskiego „Łysica” przy Kieleckiej Chorągwi ZHP im. Stefana Żeromskiego. Brała udział w zjazdach Kręgu odbywających się co roku w Sielpi oraz sesjach organizowanych przez Komisję Historyczną Chorągwi Kieleckiej, na które przygotowywała referaty. W kwietniu 1981 r. uczestniczyła w sesji „Harcerstwo Kielecczyzny w walce z hitlerowskim okupantem w latach 1939-945" oraz we wrześniu 1989 r. w sesji „Pogotowie harcerek i harcerzy na Ziemi Kieleckiej”.
-Zmarła 31 lipca 2007 r. w Kielcach. Została pochowana na Cmentarzu Starym.