Już od początku 1940 roku rozpoczęto tworzenie specjalnych struktur, które miały koordynować przygotowania do powstania zbrojnego bowiem zgodnie z ogólnymi planami w ten sposób kraj miał odyskac niepodległość. Początkowo nazywano je inspektoratami rejonowymi, a ostatecznie przyjęto nazwę Inspektoraty Okręgowe (dla odróżnienia od funkcjonujących w obwodach Rejonach, które też nazywano inspektoratami rejonowymi).
Stan do połowy 1940 r.: 4 inspektoraty
Punktem wyjścia przy tworzeniu inspektoratów był teren administracyjny okręgu, który miał się pokrywać z terenem administracyjnym województwa w przedwojennych granicach. Zmiany administracyjne dokonane przez okupanta wymusiły jednak dopasowanie struktur podziemnych. Kwestie terenu Okręgu Kielce zostały dokładnie opisane w części dotyczącej Komendy okręgu.
Duży wpływ na zmiany miała także koncepcja przeprowadzenia powstania zgodnie, z którą oddziały odtworzone na terenie Generalnej Guberni miały prowadzić działania na terenach włączonych do III Rzeszy.
W pierwszym okresie funkcjonowania były cztery inspektoraty:
-Częstochowski,
-Kielecki,
-Miechowski,
-Radomski.
Faktycznie jednak było ich trzy bowiem jeszcze w grudniu 1939r. okazało się, że teren Inspektoratu Miechowskiego został podporządkowany Okręgowi Kraków.
Lata 1940-1942: 3 inspektoraty
Od początku 1940 roku do wiosny 1942 roku w okręgu funkcjonowały trzy inspektoraty:
-Kielecki, numeracja I – obejmował obwody: Kielce, Sandomierz, Opatów, Jędrzejów, Stopnica (Busko).
-Częstochowski, numeracja II – obejmował obwody Częstochowa, Włoszczowa, Opoczno (od końca 1940r. do grudnia 1941r.), Radomsko (od grudnia 1941 r.).
-Radomski, numeracja III – obejmował obwody: Radom, Kozienice, Iłża, Końskie.
Lata 1942-44: 5 inspektoratów
Wiosną 1942 roku przeprowadzono reorganizację inspektoratów. Wiele wspazuje, że miało to miejsce w marcu bądź w kwietniu. Reorganizacja miała zapewne związek z napływem wyższych oficerów.
W swoim opracowaniu Wojciech Borzobohaty podaje, że podczas tej rorganizacji wydzielono tylko jeden nowy inspektorat, ale nominacje wskazuja, że wydzielono ich od razu dwa:
-Inspektorat Sandomierski: z Inspektoratu Kieleckiego wydzielono obwody Sandomierz i Opatów,
-Inspektorat Starachowicki: z Inspektoratu Radomskiego wydzielono obwosy Iłżą i Końskie
Uwaga w Meldunku Organizacyjnym nr 170 za okres od 1 III do 31 VIII 1942 r. znajdujemy zapis, że Komendant Główy zmienił podział okręgu na 4 inspektoraty. Zapewne dokument pisany na podstawie raportów po wrześniu 1942 r. a wtedy, po aresztowaniu majora Marcina Zalewskiego "Nałęcz" Inspektorat Starachowicki praktycznie nie istniał.
Prawdopodobnie w czerwcu 1943 r. zmieniono numerację inspektoratów nadając im dodatkowo kryptonimy.
I Radomski – kryptonim „Garbarnia”,
II Starachowicki – kryptonim „Pomost”,
III Sandomierski – kryptonim „Przeprawy”,
IV Kielecki – kryptonim „Górki,
V Częstochowski – kryptonim „Fabryka”.
Od czerwca 1944 roku inspektoraty ukryte były pod kryptonimami literowymi:
A – Inspektorat Radomski,
B – Inspektorat Starachowicki,
C – Inspektorat Sandomierski,
D - Inspektorat Kielecki,
E – Inspektorat Częstochowski.
Akcja "Burza": 4 inspektoraty
Przygotowania do akcji „Burza” miały także wpływ na działania inspektoratów. Rozkazem Komendanta Okręgu z lipca 1944r. rozszerzono plan Odtwarzania Sił Zbrojnych, który miał być realizowany przez inspektoraty. Niezależnie od trzech zgrupowań dywizyjnych przewidziano organizację czterech zgrupowań brygad piechoty, które miały być tworzone z nadwyżek żołnierzy po sformowaniu zgrupowań dywizyjnych.
Przewidywano utworzenie następujących brygad:
Brygada Radomska – tworzona przez Inspektorat "A" Radomski,
Brygada Sandomierska – tworzona przez Inspektorat "C" Sandomierski,
Brygada Kielecka – tworzona przez Inspektorat "D" Kielecki
Brygada Częstochowska – tworzona przez Inspektorat "E" Częstochowski.
Działania frontowe oraz mniejsze od zakładanych efekty mobilizacji zmusiły komendę okręgu do weryfikacji zakładanych planów:
-Radomska Brygada Piechoty - jej tworzenie przesunięto do Inspektoratu „B” Starachowickiego. Miała składać się z dwóch pułków: Konecki Pułk Piechoty tworzony w Obwodzie Końskie i Iłżecki Pułk Piechoty tworzony w Obwodzie Iłża. Na dowódcę planowano Inspektora Starachowickiego mjr. Stefana Gądzio „Kos”. Później powrócono do pierwotnego zamiaru tworzenia brygady przez Inspektorat Radomski.
-Kielecka Brygada Piechoty tworzona przez Inspektorat „D” Kielecki miała składać się z dwóch pułków: Kielecki Pułk Piechoty tworzony w Obwodzie Kielce i Jędrzejowski Pułk Piechoty tworzony w Obwodzie Jędrzejów. Na dowódcę został wyznaczony Inspektor Kielecki ppłk Józef Mularczyk „Żor”,
-Częstochowska Brygada Piechoty tworzona przez inspektorat „E” Częstochowski na dowódcę, której wyznaczono Inspektora Częstochowskiego mjr Tadeusza Króla „Dołęga,
-Sandomierska Brygada Piechoty - jej tworzenie zostało chwilowo zawieszone ze względu na przesunięcie frontu, ale już w październiku Komendant Okręgu podją decyzję, że utworzy ją Inspektorat Starachowicki.
Ta ostatnia decyzja wymaga jednak wyjaśnienia:
Rozkazem Organizacyjnym Nr 4/44 z dnia 12 października 1944r. Komendant Okręgu połączył Inspektoraty B i C (Starachowicki i Sandomierski) tworząc z nich Podokręg na czele którego stanął Antoni Żółkiewski "Lin", który zachował także stanowisko dowódcy 2 DP AK. Ta sytuacja trwała jedynie 12 dni. Już 24 października 1944r. w Rozkazie Organizacyjnym 5/44 Komendant Okręgu anulował decyzję powołania Podokręgu. Utrzymał jednak w mocy decyzję o połączeniu wymienionych inspektoratów w jedną całość, które od tej pory tworzyły Inspektorat B składający się z Obwodów: Sandomierz, Opatów, Iłża i Końskie. Dotychczasowy Inspektor Starachowicki mjr. "Kos" został przeniesiony do Komendy Okręgu, a jego miejsce zajął mjr. Józef Włodarczyk "Wyrwa", który funkcję tą sprawował aż do stycznia 1945r.
Podział okręgu na cztery inspektoraty obowiązywał do stycznia 1945 roku, kiedy Armia Krajowa została rozwiązana.
Źródła
Podczas opracowania tego materiału korzystaliśmy z następujących źródeł:
Borzobohaty W. „Jodła”,
Massalski A. i Meducki S.: „Armia Krajowa Okręg Radomsko-Kielecki”.
Matusak P. „Ruch oporu na ziemi opatowsko-sandomierskiej 1939-1945”.