Teren
W 1939 przed wybuchem wojny powiat olkuski należał do województwa kieleckiego. Składał się z dwóch miast Olkusz, Wolbrom i 14 gmin Bolesław, Sławków, Rabsztyn, Dłużec, Ogrodzieniec, Kidów, Kroczyce, Pilica, Żarnowiec, Jangrot, Skała, Minoga, Cianowice i Sułoszowa.
Ostatniej zmiany administracyjnej dokonano 1 kwietnia 1939 r. kiedy odłączono z powiatu wieś Mostek, z gminy Jangrot i włączono do powiatu miechowskiego, gminy Szreniawa
8 października 1939r. dekretem Hitlera mniejsza część olkuskiego została włączona do III Rzeszy. 12 października 1939r., z mocą obowiązującą od 26 października 1939r., utworzono Generalną Gubernię. Tym samym teren powiatu został rozdzielony na dwie części. Większa część, z Wolbromiem, pozostała w Generalnej Guberni, a mniejszą z samym Olkuszem przyłączono do III Rzeszy.
Wschodnia część powiatu z głównym miastem: Wolbrom została włączona do Generalnej Guberni. Zachodnia z Olkuszem i gminami: Ogrodzieniec (część), Rabsztyn (część), Bolesław i Sławków została włączona do III Rzeszy. Wyniku podziału doszło do dziwacznej sytuacji w której powstały dwa obwody olkuskie. Jeden w Okręgu Kraków, drugi w Okręgu Kielce.
Początki konspiracji
Już w październiku 1939r.na terenie powiatu zaczęły powstawać pierwsze samodzielne organizacje konspiracyjne. Z biegiem czasu zostały wchłonięte przez struktury ogólnopolskie.
22 września w Krakowie powstała Organizacja Orła Białego, która bardzo wcześnie zaczęła tworzyć w terenie swoje struktury. W dniach 29 i 30 września odbyła się w Krakowie odprawa, a właściwie narada organizacyjna OOB podczas której ustalono, że część województwa kieleckiego (Zagłębie oraz powiaty: Pińczów, Miechów i Olkusz) wejdą w skład Okręgu Krakowskiego OOB.
Miesiąc później organizacja podporządkowała się Służbie Zwycięstwu Polski, ale struktury obu organizacji miały działać równolegle obok siebie. Z całą pewnością emisariusze OOB potarli do zachodniej, bardziej uprzemysłowionej części powiatu. Wiemy, że do OOB należał Stanisław Kościński z Fabryki „Olkusz” i Zygmunt Perek. Organizacja bardzo szybko zareagowała na utworzenie granicy dzielącej powiat. Na jej polecenie Stanisław Swędzioł utworzył w domu swoich rodziców na Skalskiem placówkę przerzutową przez granicę.
Już w listopadzie na terenie powiatu włączonego do Generalnej Guberni zaczęto tworzyć struktury Służby Zwycięstwu Polsce, które wchodziły w skład Inspektoratu Miechowskiego w Okręgu Kraków. Inaczej potoczyły się losy konspiracji w części powiatu włączonej do III Rzeszy.
Służba Zwycięstwu Polsce
Powstanie Obwodu Olkusz SZP związane jest z działalnością kobiet, które swoim uporem doprowadziły do powstania prężnych struktur Polskiego Państwa Podziemnego.
W grudniu 1939r. Elżbieta Zawadzka „Zelma”, przed wojną komendantka Rejonu Śląskiego Przysposobienia Wojskowego Kobiet była już kierowniczką łączności Podokręgu Zagłębie, który formalnie wchodził w skład Okręgu Kielce, ale naprawdę zachowywał bardzo dużą samodzielność. W dniu 25 grudnia „Zelma” zaprzysięgła w Będzinie Teresę Delektę, która obrała pseudonim „Janka”. Przed wojną była ona nauczycielką w Średniej Szkole Zawodowej w Skałce koło Olkusza, a jednocześnie starszą instruktorką PWK i komendantką tej organizacji na powiat olkuski.
Delekta na polecenie szefa sztabu Podokręgu Zagłębie mjr. Stanisława Stolarskiego „Konrad” miała zorganizować konspiracyjne struktury na znanym sobie terenie, a dokładnie na części powiatu włączonej do III Rzeszy.
Pierwszym krokiem „Janki” było odnalezienie przedwojennego komendanta Przysposobienia Wojskowego w powiecie kpt. Konstantego Szyszkowskiego. Przyjął on pseudonim „Kruk” i zgodził się objąć funkcję Dowódcy Obwodu SZP Olkusz. Jego zastępcą został ppor. Stanisław Jańczyk, księgowy z banku w Czeladzi.
Nieprzypadkowo wspomnieliśmy, że istniały formalnie dwa obwody podlegające różnym okręgom. Niosło to konsekwencje w przypadku budowania struktur konspiracyjnych. Wchodzący w skład Okręgu Kraków Obwód Olkusz (Wolbrom) swoim zasięgiem, w pierwszym okresie konspiracji, obejmował także tereny włączone do III Rzeszy. Utworzono tam Placówkę Olkusz. Jej organizowanie rozpoczął jeszcze w grudniu 1939r. por. rez. Kazimierz Maciejewski „Buk”, nauczyciel we wsi Zimnodół. Z biegiem czasu objęła ona teren Bolesławca, Ogrodzieńca i Sławkowa.
Początkowo, najważniejszym jednak zadaniem Placówki było uruchomienie i utrzymanie punktu przerzutowego (Sienieczno – Zimnodół – Zawada) przez granicę Generalnej Guberni z III Rzszą. Do zespołu ludzi obsługujących punkt przerzutowy należeli: „Miriam”, żona dowódcy placówki, Andrzej Adamczyk, Józef Adamczyk, Edmund Mączka i Jan Mączka. Punkty kontaktowe umieszczone były po obu stronach granicy. Znajdowały się one m.in.: u Honoraty Nawrot (córki leśniczego z Szczypowic) w Bzowie, po stronie Rzeszy, w samej leśniczówce w Szczypowicach, w domu Nawrota, w Kalinówce (gmina Kroczyce) w dworku Władysława Kefersztaina „Józef”, na plebanii w Gieble oraz w innych miejscach.
Wybiegając wprzód dodamy, że placówka ta została na początku 1942r. podporządkowana Komendzie Obwodu Olkusz z Okręgu Śląsk.
Obwód Olkusz w ZWZ
W styczniu 1940r. do kraju dotarły rozkazy rozwiązujące SZP i tworzące na jej miejsce Związek Walki Zbrojnej. Uporządkowano także sprawy organizacyjne. Na początku lutego Podokręg Zagłębiowski został podporządkowany Okręgowi Kielce ZWZ.
Niezależnie od tego trwało tworzenie struktur Obwodu Olkusz. Jego komendantem był pomimo zmian kpt. Konstanty Szyszkowski „Kruk”, a jego zastępcą ppor. Stanisław Jańczyk.
W początkowy okresie główny ciężar wyszukiwania odpowiednich kandydatów do organizacji spoczywał na barkach Teresy Delekty „Janka”. To ona odnalazła kilku oficerów i podchorążych rezerwy i skontaktowała ich z Komendantem Obwodu. Wiosną 1940 roku została jednak powołana na szefa Oddziału V Łączność Konspiracyjna Podokręgu Zagłębie. Był to już jednak czas kiedy w samym obwodzie w organizacji znajdowali się ludzie, którzy z pełnym poświęceniem mogli zająć jej miejsce.
Za łączność odpowiadał w obwodzie Władysław Kłysiński, księgowy w Fabryce „Olkusz”.
Sprawami prasy i jej kolportażem zajął się Leonard Woźniczko z Kluczy, urzędnik Papierni w Kluczach.
W obwodach Podokręgu utworzono specjalne struktury wywiadowczo-dywersyjne . W Obwodzie Olkusz szefem takie struktury został por. Józef Kotula „Jacek”. Funkcjonowała ona do lata 1940r. kiedy to utworzono Związek Odwetu. Struktury wywiadowczo-dywersyjne zostały wtedy rozwiązane. Ich część wcielono do pionu dywersji, a z pozostałych zaczęto budować nową siatkę wywiadu.
Rozpoczęto także tworzenie struktur terenowych. Wiadomo, że dowódcą Placówki Olkusz został Bronisław Wygaś „Limba”. W mieście tym konspiracja była najsilniejsza. Już niebawem utworzono tam pluton którego dowódcą został ppor. Julian Kazibut „Hajduk”.
Gwardia Ludowa PPS
Wiosną 1940 roku na ziemi olkuskiej zaczęły powstawać struktury Gwardii Ludowej Polskiej Partii Socjalistycznej. Partia ta w regionie miała bardzo duże wpływy, które przełożyły się na utworzenie silnej organizacji.
Do pierwszego spotkania działaczy doszło w mieszkaniu Romana Żołędzia „Maria”. Wzięli w nim udział dowódcy GL w Zagłębiu: kpt. Cezary Uthke „Tadeusz”, Franciszek Skoczek „Cink” i „Waldas” reprezentujący pion polityczny PPS. Miejscowych działaczy reprezentowali: kpr. pchr. Kazimierz Kluczewski „Pijok”, nauczyciel Krulikowski i Bolesław Sowula „Wrzos”.
W wyniku ustaleń dowódcą struktur „bojówki partyjnej” mianowano pchr. „Pijoka”. Organizacja mając duże wpływy wśród ludności rosła bardzo szybko w siłe. W niedługim czasie powstał pułk olkuski GL PPS złożony z dwóch batalionów. I batalion organizował się w samym Olkuszu, a drugi w Kluczach, jego dowódcą był Gerard Woźnica „Hardy”
W późniejszym czasie „bojówka partyjna” PPS podporządkowała się ZWZ.
Odłączenie od Okręgu Kielce
Tak jak pozostałe obwody i cały Podokręg Zagłębie ziemia olkuska została w połowie 1940r. wyłączona z Okręgu Kielce i podporządkowana bezpośrednio Obszarowi Południowemu w Krakowie.
Sytuacja ta trwała pół roku. Na przełomie 1940/41 Podokręg Zagłębie został włączony do Okręgu Śląsk, gdzie utworzono z niego Inspektorat Sosnowiec.
Źródła
Opracowując powyższy tekst korzystaliśmy z następujących publikacji:
Parzyński W.: „Zrąb” generał Henryk Kowalówka,
Starczewski M.: Ruch oporu na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim,
Walter-Janke Z.: W Armii Krajowej na Śląsku.
Strony internetowe
http://pl.wikipedia.org/wiki/Powiat_olkuski